مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی

---

امروزه طراحی بسیاری از مطالعات پژوهشی اصیل با طراحی و استفاده از پرسشنامه صورت می‌گیرد. پرسشنامه به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین ابزارهای اندازه‌گیری می‌تواند مفاهیم، مهارت‌های روانی و یا عاطفی را اندازه‌گیری کند. پژوهشگران علوم پزشکی همانند سایر پژوهشگران در علوم دیگر به استفاده از آزمون‌های قابل‌اعتماد و معتبر جهت افزایش صحت و دقت پرسشنامه‌ها در انجام ارزیابی و تجزیه ‌و تحلیل علاقه‌مند هستند(۱). با توجه به کاربرد فراوان پرسشنامه‌ها در تحقیقات علوم پزشکی داشتن درک کافی از آلفای کرونباخ "به‌عنوان یک معیار برای بررسی قابلیت اعتماد پرسشنامه‌ها" برای همه دانشجویان علوم پزشکی در جهت طراحی مناسب پرسشنامه‌ها لازم است. از آنجا که آن مجله جزء مجلات پیشگام در زمینه چاپ مقالات پژوهشی اصیل بوده و بسیاری از مطالعات چاپ شده در آن از پرسشنامه استفاده کرده‌اند، هدف نویسندگان این نامه علمی توضیح معنا و مفهوم آلفای کرونباخ به‌ عنوان یکی از اصلی‌ترین و پرکاربردترین آزمون‌ جهت قابلیت اعتماد است تا پژوهشگران و خوانندگان محترم را با این مفهوم بیشتر آشنا سازند. جهت بررسی قابلیت اعتماد پرسشنامه از معیار آلفای کرونباخ استفاده می‌شود. اعتماد به توانایی یک ابزار جهت اندازه‌گیری به ‌طور مداوم اشاره دارد. لازم به ذکر است که اعتماد یک ابزار در ارتباطی بسیار نزدیک با اعتبار است. یک ابزار نمی‌تواند معتبر باشد مگر آن ‌که قابل‌اعتماد باشد. با این‌ حال اعتماد یک ابزار به اعتبار آن وابستگی ندارد(۲). قابلیت اعتماد یک ابزار به‌ طور عینی قابل‌اندازه‌گیری است(۳). محاسبه آلفا، در زمانی که اندازه‌های چندگانه‌ای از یک مفهوم یا سازه به‌کاربرده می‌شود، به یکی از روش‌های معمول در تحقیقات آموزش پزشکی بدل شده است. دلیل این امر آسان‌تر بودن استفاده از آن در مقایسه با سایر برآوردها (مانند آزمون-بازآزمون)، همچنین قابلیت استفاده عمومی آن برای مقیاس‌های دوگانه و چندگانه است. با این‌حال به ‌رغم استفاده گسترده از آلفا در متون، استفاده مناسب و تفسیری صحیحی از آن به‌خوبی درک نشده است(۴). آلفای کرونباخ اولین بار توسط لی کرونباخ روانشناس آمریکایی در سال ۱۹۵۱ برای تعیین قابلیت اعتماد آزمون‌های آموزشی و روانشناسی بسط داده شد و مقادیری بین صفر و یک را اختیار می‌کند(۵). سازگاری درونی که آلفای کرونباخ آن را اندازه‌گیری می‌کند به معنای این است که تا چه حدی تمام اجزا در یک آزمون، یک مفهوم یکسان را بیان کرده و نشان‌دهنده ارتباط درونی این اجزا است(۱). قبل از این که یک پرسشنامه به کار گرفته شود سازگاری درونی آن باید مشخص شود(۶). علاوه بر این تخمین قابلیت اطمینان نشان‌دهنده میزان خطای اندازه‌گیری در آزمون است(۷). اگر اجزا در یک آزمون همبستگی داشته باشند ارزش آلفا افزایش می‌یابد. با این حال ضریب آلفای بالا همیشه به معنای درجه بالای سازگاری درونی نیست زیرا آلفا تحت تأثیر طول یک آزمون قرار دارد. اگر طول آزمون خیلی کوتاه باشد، مقدار آلفا کاهش می‌یابد. باید توجه داشت که آلفا یک ویژگی از نمره در آزمون از یک نمونه خاص از آزمودنی‌ها است؛ بنابراین محققین نباید تنها به برآورد آلفای منتشر شده توجه کرده و باید آلفا در هر بار آزمون اندازه‌گیری شود(۴). کاربرد آلفای کرونباخ: استفاده ناصحیح از آلفا می‌تواند منجر به تولید نتایج غیرقابل اعتماد گردد. جهت جلوگیری از این وضعیت درک درستی از مفاهیم مرتبط با سازگاری درونی، همگونی یا تک‌بعدی بودن می‌تواند به بهبود استفاده از آلفا کمک کند. سازگاری درونی مرتبط با روابط متقابل یک نمونه از اجزا آزمون است. در حالی‌ که همگونی؛ مربوط به تک‌بعدی بودن است. سازگاری درونی یک شرط لازم اما نه کافی برای اندازه‌گیری همگونی در یک نمونه از اجزا آزمون است(۸). اساساً مفهوم قابلیت اعتماد فرض می‌کند که همگونی در یک نمونه از اجزا آزمون وجود دارد و اگر این فرض نقض شود موجب تخمین نامناسب قابلیت اعتماد می‌گردد. آزمون‌های چندبعدی لزوماً آلفای پایین‌تری از آزمون‌های تک‌بعدی ندارد که این امر مستند شده است؛ بنابراین دیدگاه دقیق‌تر در مورد آلفا این است که نمی‌تواند به‌آسانی به‌ عنوان یک شاخص برای سازگاری درونی یک آزمون تفسیر شود. در نتیجه آلفا باید برای هر یک از مفاهیم نه برای کل آزمون یا مقیاس محاسبه شود. هر قدر شاخص آلفای کرونباخ به یک نزدیک‌تر باشد همبستگی درونی بین سوالات یک پرسشنامه بیش‌تر و در نتیجه پرسش‌ها همگن‌تر خواهند بود. غالباً ضریب آلفای بالای ۷/۰ مطلوب تلقی می‌شود و در صورت پایین بودن مقدار آلفا بایستی پرسش‌های دارای ناهمگونی زیاد را حذف کرده تا به مقدار مطلوب نزدیک شود(۹).

---

یکی از مهم‌ترین موارد در گزارش صحیح یک مقاله شفافیت در بیان روش انجام کار است زیرا شفاف بودن روش کار به خواننده در درک مراحل انجام کار و تحلیل نتایج به‌دست‌آمده کمک می‌کند و از به وجود آمدن ابهامات جلوگیری می‌کند. نکته دیگر نیز ویرایش یک مقاله جهت چاپ است که باعث جذب خوانندگان بیشتر برای مقاله و مجله می‌گردد(۱و۲). مجله آموزش در علوم پزشکی بااهمیت دادن به نقد مقالات و چاپ آن‌ها یکی از مجلات پیشرو در این زمینه است چرا که نقد منصفانه یکی از بهترین راه‌های آشنایی خوانندگان و نویسندگان در مورد اشکالات احتمالی یک گزارش است. مقاله‌ای با عنوان: مقایسه پیشرفت تحصیلی در تدریس به روش سخنرانی و یادگیری مبتنی بر مسأله در دانشجویان پزشکی، یک مقاله از نوع مرور نظام‌مند است که در مجله آموزش در علوم پزشکی /آبان ۱۳۹۳/۱۴ (۸) /۷۲۹ تا ۷۴۱ به چاپ رسیده است(۳). چند مورد در این مقاله قابل‌بحث است: ۱. به کار بردن جملات تکراری به‌ویژه در چکیده مثلا در قسمت مقدمه در خط سوم گفته‌ شده از طریق مرور نظام‌مند و بلافاصله در خط اول روش‌ها هم مجدد تکرار شده است و در قسمت روش‌ها صفحه ۷۳۲ در خط سوم گفته‌ شده است که بانک‌های اطلاعاتی توسط دو نفر جستجو شده‌اند و این جمله در انتهای پاراگراف مجدد تکرار شده است و این در حالی است که چکیده باید تا حد ممکن خلاصه‌ای از کار بوده و از موارد تکراری به دور باشد. ۲. قسمت روش‌ها در این مطالعه سرشار از نکاتی است که یا شفاف نبوده یا نویسندگان نتوانسته‌اند آن را شفاف گزارش کنند. • یک سؤال این است که چرا مطالعات از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۱۳ جستجو شده است در صورتی ‌که دلیلی برای آن بیان نشده است و از طرفی اگر محدودیت زمانی بدون دلیل خاصی باشد نمی‌تواند ادعا کرد که مرور نظام‌مند انجام‌شده است. • دومین نکته راه‌کار جستجو است که خیلی کلی بیان‌ شده است و جای ابهام دارد زیرا جستجو در پایگاه‌های مختلف متفاوت است و با یک ترکیب نمی‌توآن‌همه پایگاه‌ها را جستجو کرد. • کل مقالات در جستجوی اولیه ۹۵ مورد بیان‌ شده در حالی‌ که با همین ترکیب بیان‌شده و در همین محدوده زمانی فقط در پابمد ۴۰۸ مقاله را می‌توان به دست آورد که جای سؤال دارد! • در صفحه ۷۳۲ سمت چپ خط سوم گفته ‌شده است "بعد از بررسی چکیده و عنوان" که در اینجا باید ابتدا عنوان و سپس چکیده بیاید چون اول عنوان بررسی می‌شود. • در روش‌ها گفته ‌شده است مقالاتی که متن انگلیسی آن‌ها در دسترس نبود از مطالعه خارج شدند؟ و بیان نشده است که آیا برای گرفتن متن کامل آن‌ها فعالیتی صورت گرفته یا نه و فقط صرف به دست نیاوردن اولیه متن کامل ملاک مناسبی برای حذف نیست و می‌توان از طریق ارتباط با نویسندگان یا خرید مقالات به مقالات دست پیدا کرد(۴). در ادامه همین پاراگراف رفرنس شماره ۲۵ آمده است که جایگاهی ندارد یعنی برای چه چیزی رفرنس بیان ‌شده است؟ آیا برای معیارهای خروجی که توسط نویسندگان اعلام‌شده رفرنس آورده شده است؟ در ضمن از لحاظ نگارشی بعد از رفرنس ۲۵ نقطه آمده است که در اینجا باید حذف شود چرا که جمله بعدی ادامه جمله است. در ادامه همین پاراگراف و بعد از رفرنس شماره ۲۵ جمله‌ای آمده است که "در مرحله بعد مجدداً با خواندن تمام متن..."؟ مگر در ابتدا متن کامل خوانده می‌شود که کلمه مجدد به‌کاربرده شده است؟ به نظر می‌رسد کلمه "مجدد" اضافی است و باعث ابهام می‌شود. • در صفحه ۷۳۲ کلمه magiran اشتباه تایپ‌ شده است. • در قسمت روش‌ها وقتی می‌گوییم مقالات خوب و متوسط وارد کار شدند نیاز نیست که مجدد بگوییم مقالات که کیفیت مناسب نداشتند هم خارج شدند. در حقیقت همان جمله اول مفهوم جمله اول را نیز در بردارد و جمله دوم توضیح اضافی است. در همین پاراگراف در ادامه آمده است که " پس از طی این مراحل..." ۸ مقاله برای استخراج داده و تجزیه ‌و تحلیل مورد بررسی قرار گرفت و بیان نشده است که در مرحله قبل چقدر بوده است این در حالی است که دیاگرام مراحل انجام کار به ‌صورت کامل مشخص نیست و ازلحاظ ویرایشی مشکل دارد که خواننده کاملاً سردرگم می‌شود. • در انتهای صفحه ۷۳۲ آمده است که "چون مطالعات به‌ صورت همگون نبودند انجام متاآنالیز امکان‌پذیر نبود و..." که این جمله هم مبهم و کل‌گویی است. دلیل ناهم‌گونی بیان نشده است و این که چه‌کاری برای رفع ناهم‌گونی انجام‌شده است یا این که تجزیه ‌و تحلیل در زیرگروه‌ها امکان‌پذیر بوده یا نه؟ فقط صرف گفتن ناهمگونی کافی نیست آن‌ هم در یک مطالعه از نوع مرور نظام‌مند(۵). • در ابتدای صفحه ۷۳۳ هم گفته ‌شده که تحلیل اطلاعات به شکل کیفی انجام گردید که این جمله هم مبهم و کل‌گویی است. از چه روش کیفی؟ • در ادامه مقاله شکل یک که مراحل ورود مطالعات به پژوهش حاضر است به ‌صورت ناقص آورده شده است. • در شکل یک در قسمت اول تعدادهایی که برای هر پایگاه داده‌ای آمده است خیلی کم بوده و با استراتژی جستجو هم‌خوانی ندارد. به نظر می‌رسد مقاله حاضر بر موضوعی بسیار مفید تمرکز کرده‌است و تا حدودی به نتایج مناسبی دست ‌یافته‌ که جای تشکر دارد و ابهامات موجود ساختاری نبوده و تنها به دلیل خوب گزارش نشدن و عدم اطلاعات کافی انجام دهندگان از چگونگی گزارش مقالات مروری نظام‌مند است؛ اما این ابهامات باعث کاهش کیفیت مطالعه می‌گردد. امیدواریم نویسندگان محترم با نگارش بهتر و دقت در بیان نکات کاربردی و افزایش شفافیت بر قدرت مطالعات انجام‌شده بیفزایند.