مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی

Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

---

در حالی که در تمام دانشگاه‏های پیشرفته جهان استفاده از تکنولوژی‏ وب، بخش لاینفکی از شیوه‏های آموزشی گردیده است، متأسفانه در دانشگاهای علوم پزشکی ایران، به‌کارگیری روش‏های یادگیری مبتنی بر وب تاکنون بسیار محدود بوده است(1). رویکرد اخیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به سمت یادگیری الکترونیکی و توسعه آموز‏ش‏های مجازی در قالب یکی از بسته‌های عملیاتی مطرح در طرح تحول و نوآوری آموزش علوم پزشکی، اقدامی مبارک و میمون و در خور سپاس است(2). در بسته توسعه آموزش‏های مجازی در حوزه علوم پزشکی، چهار محور عملیاتی پیشنهاد شده که نخستین آنها راه‌اندازی دانشگاه مجازی علوم پزشکی است. اولین هدف از تأسیس دانشگاه مذکور "طراحی و راه‌اندازی یک نرم‌افزار سیستم مدیریت یادگیری ملی برای ارائه به دانشگاه‏های علوم پزشکی متقاضی به منظور استفاده در کاربری کمک آموزشی و ارائه رشته‌های مجازی یا ترکیبی" عنوان شده است(2). این که آیا براستی ارائه یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی ملی برای دانشگاه‏های علوم پزشکی کشور یک نیاز واقعی است، موضوعی است که مقاله حاضر تلاش می‌کند بدان پاسخ دهد. شک نیست "سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی" یکی از ابزارهای کلیدی، بلکه مهم‌ترین ابزار در شکل‌گیری، استمرار و توسعه آموزش‏های مجازی است. با گذشت 17 سال از معرفی اولین سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی، تاکنون حدود ششصد سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی در دنیا عرضه گردیده است که بعضی از این سامانه‏ها تجاری اند. در اختیار گرفتن چنین سامانه‏هایی مستلزم پرداخت هزینه‏های خریداری و پشتیبانی است که خود در عمل می‌تواند متقاضیان چنین سامانه‏هایی را محدود سازد و این متعاقبا‌ً شانس باز خورد از کاربران برای رفع اشکالات و توسعه مستمر چنین سامانه‏هایی را کاهش می‌دهد. به علاوه، کدهای برنامه‌نویسی سیستم‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی تجاری در اختیار خریداران قرار داده نمی‌شود. بنابراین، امکان رفع اشکالات فنی و یا توسعه این نوع سامانه‏ها صرفاً در اختیار شرکت‏های سازنده باقی می‌ماند که این باز هم امکان اصلاح و توسعه را در چنین سامانه‏هایی بیش‌تر کاهش می‌دهد. علی‌رغم این محدودیت‏ها، وجود دارند انواعی از سامانه‏‏‏های تجاری که با برخورداری از پیشینه قوی، طراحی مطلوب، توسعه به روز و خدمات پشتیبانی رضایت‌بخش از شهرت جهانی برخوردارند. سامانه بلک برد (Blackboard) از این زمره است که با یک تجربه هفده ساله، در حال حاضر از بالاترین شهرت جهانی در میان سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی برخوردار است (1و3)؛ در عین حال به علت قیمت بسیار بالای آن عملاً امکان خرید آن برای دانشگاه‏های داخل کشور وجود ندارد. در مقابل بسیاری دیگر از سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی که بعضاً در اوج شهرت جهانی هستند، "کد باز"هستند. کد باز بودن این سامانه‏ها بدان معناست که محتوای برنامه‌نویسی آنها برای هر گونه ویرایش دلخواه در اختیار است. به علاوه، این سامانه‏ها با دریافت بازخوردهای مکرر از کاربران، دائما ویرایش و اشکالات فنی آن‏ها رفع می‌گردد. همچنین، سامانه‌های کد باز با شهرت جهانی، دارای انجمن‏های مجازی بسیار فعال به زبان‏های مختلف در فضای وب هستند که کاربران می‌توانند سؤالات و مشکلات فنی خود را بویژه پس از ارائه هر نسخه جدید، مطرح سازند و متقابلاً کاربران بسیاری هستند که تجربیات و پیشنهادات خود را ارائه می‏کنند. به علت ماهیت کد باز این نوع سامانه‏ها، این امکان وجود دارد تا کاربران حرفه‏ای برای آنها بخش‏های تکمیلی (پلاگ این‏) با هدف ارائه کاربری‏های جدید بسازند و در فضای مجازی عرضه کنند. یکی از سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی کد باز که پس از سامانه بلک برد از بالاترین شهرت جهانی برخوردار است، مودل (Moodle) می‌باشد(1و3و4). مقایسه این دو سامانه از نظر امکانات و نیز میزان اقبال عمومی نشان می‌دهد که سامانه مودل به دلیل برتری نسبی در بعضی فعالیت‏های آموزشی و رایگان بودن آن، در حال حاضر به سرعت در حال پر کردن جای سامانه بلک برد در دانشگاه‏های کوچکتر انگلیسی زبان است(1و3). سامانه مودل دارای یک سابقه موفق شانزده ساله است و تاکنون ده‏ها نسخه از این سامانه انتشار یافته و به تازگی نسخه 3+ آن عرضه شده است. ماهیت داینامیک و ماژولار این سامانه امکان اضافه کردن نامحدود ماژول‏ها و پلاگ این‏های متنوع و در نتیجه انعطاف پذیری گسترده آن را فراهم ساخته است. هر دانشگاه به سهولت می‌تواند با انتخاب و نصب پلاگ این‏های دلخواه، سامانه را متناسب با نیازهای آموزشی خود بومی سازد. در حال حاضر بیش‌تر از هزار پلاگ این برای این سامانه وجود دارد. این سامانه در حال حاضر به بیش از صد زبان ترجمه شده و در دانشگاه‏های مختلف از بیش از هفتاد کشور در حال استفاده است(4). با توجه به آنچه از خصوصیات، توانایی‏ها و انعطاف‌پذیری سامانه مودل میدانیم، مشخص نیست که دلایل پیشنهاد و پیگیری برای ساخت یک سامانه ملی مدیریت یادگیری الکترونیکی برای دانشگاه‏های علوم پزشکی کشور چیست؟ قطعا طراحی، ساخت و ارائه یک سامانه مدیریت الکترونیکی واحد به مجموعه گسترده‏ای از دانشگاه‏های متقاضی، مسؤولیتی به غایت سنگین است که پیش نیاز انجام آن یافتن پاسخ‏های روشن برای انبوهی از سؤالات است. ما در این مقال فقط به طرح چند سؤال اکتفا می‌کنیم. اولین سؤالی که به ذهن نگارنده خطور می‌کند این است که یک سامانه ملی مدیریت یادگیری الکترونیکی قرار است چه ویژگی‏هایی متفاوت از سامانه‏های معروف جهانی داشته باشد؟ در حالی که شیوه‏های یادگیری الکترونیکی و ترکیبی و مدل‏های آموزش مجازی در حوزه علوم پزشکی کشور نمی تواند متفاوت از کشورهای پیشرفته باشد و در حالی که در یادگیری الکترونیکی، بومی‌سازی عملاً در تولید محتوا معنا می‌دهد و نه در مدیریت آن، مشخصات بومی و برتری‏های یک سامانه ملی مدیریت یادگیری الکترونیکی در مقایسه با سامانه‏های معروف کد باز جهانی هم‌چون مودل در چیست؟! به علاوه، به دلیل تنوع فعالیت‏ها و تعاملات قابل انجام در یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی، عجیب نخواهد بود که بسیاری از ضعف‏ها، کاستی‏ها و حتی عیوب فنی آن نهایتاً پس از چندین سال کاربری مستمر توسط انبوهی از کاربران با نقش‏های متفاوت از دانشگاه‏ها و رشته‏های گوناگون، آشکار گردد. در صورت مواجه دیر هنگام با بعضی ویژگی‏های ساختاری غیر قابل اصلاح و در عین حال غیر قابل اغماض در این سامانه ملی، چه تدبیری برای تسهیل مهاجرت دانشگاه‏ها از آن اندیشیده شده است؟ در دانشگاه‏های پیشرفته در صورت ضرورت به‌کارگیری یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی جدید و یا مهاجرت به سامانه‏ای برتر، در یک دوره زمانی مناسب (Sandbox period) کاربرانی با نقش‏های مختلف (مدرس/ فراگیر) از رشته‏های مختلف به طور آزمایشی هم زمان با دو یا سه سامانه کاندید کار می‌کنند. پس از این دوره که ممکن است یک سال به طول ‏انجامد، نهایتاً بر مبنای نتایج باز خورد کاربران، سامانه مناسب‌تر انتخاب می‌شود(5). در نظر گرفتن این دوره انتقالی بدان دلیل است که در شرایط متعارف در صورت عدم رضایت دیر هنگام از یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی، مهاجرت از آن کاری به غایت دشوار، زمان بر و گاه متحمل هزینه‏های فراوان است. مشکل هنگامی جدی‏تر می‏شود که دانشگاه‏های زیادی چنین سامانه‏ای را نصب و کاربران بسیاری حجم انبوهی از محتواهای آموزشی و انواع تعاملات و سوابق آموزشی را در آن وارد کرده باشند. آیا برای پیشگیری از مهاجرت ناخواسته دانشگاه‏ها از یک چنین سامانه ملی، دوره به‌کارگیری آزمایشی (Sandbox period) برای آن پیش بینی شده است؟ در این صورت، سامانه مذکور دوره Sandbox خود را در کدام دانشگاه‏ها و برای چه رشته‏هایی و در مقایسه همزمان با کدام دیگر سامانه‏های کاندید خواهد گذراند؟ پشتیبانی و آمادگی کادر فنی یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی برای رفع فوری و مستمر معایب نرم‌افزاری آن، از اولویت‏های نخست در مدیریت چنین سامانه‏هایی می‌باشد. چه تضمینی وجود دارد که شرکت سازنده این سامانه ملی در زمان معقول پاسخ‌گوی کاربران فراوانی از دانشگاه‏های مختلف باشد و نقایص ساختاری سامانه را در کوتاه‌ترین زمان ممکن رفع نماید؟ دانشگاه‏های پیشرفته هم اکنون نسل سوم سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی را تجربه می‏کنند. آیا تضمینی هست که شرکت سازنده سامانه ملی، دائما نسخه‏های جدید از آن را متناسب با پیشرفتها‏ در تکنولوژی آموزشی و در رقابت با سامانه‏های معروف جهانی عرضه کند؟ آیا تضمینی هست که برای چنین سامانه‏ ای، جامعه مجازی با تعداد کاربران کافی برای به اشتراک گذاری تجربیات شکل بگیرد؟ حتی اگر چنین جامعه مجازی شکل گرفت، آیا جامعه آماری مذکور از نظر تنوع کاربری و گستردگی با یک سامانه جهانی همچون مودل قابل مقایسه خواهد بود؟! آیا شرکت سازنده سامانه ملی حاضر است که آن را به شکل کد باز و ماژولارعرضه کند تا امکان توسعه پلاگ این‏ها و تنوع کاربری آن به سهولت میسر گردد؟ به‌کارگیری سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی در دانشگاه‏های ایران موضوعی کاملاً جدید است. پس منطقی است که ما از تجربیات دانشگاه‏های پیشرو در این زمینه الگو بگیریم. ایده طراحی، ساخت و ارائه یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی ملی دانشگاهی را ما از کدام کشور پیشرفته الگو گرفته ایم؟ جستجوی نگارنده در وب با کلمات کلیدی مرتبط، هیچ سابقه‌ای را از وجود سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی ملی در دیگر کشورها آشکار نساخت. به علاوه، طی پژوهشی در دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، نشان داده شد که حتی در میان دانشگاه‏های برتر کشورهای پیشرفته انگلیسی زبان، انواع متفاوت از سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی و به شکل مستقل در حال استفاده است(1). نهایتاً باید روشن شود که آیا تجربه کنونی دانشگاه‏های علوم پزشکی در به‌کارگیری بعضی سامانه‏های نرم‌افزاری بی‌رقیب در حوزه آموزش (برای مثال سامانه مدیریت خدمات آموزشی سما)، از نظر میزان پاسخ‌گویی و توجه به نیازهای کاربران به آن اندازه موفق بوده است که اینک بخواهیم تجربه مشابه دیگری را در سطح ملی تکرار کنیم؟ صرف نظر از همه‏ی اشکالات عدیده فنی که یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی جدید با آن مواجه است و رفع آنها بازخوردهای مستمر کاربران و نیز ارتقای مکرر و بلا انقطاع آن را می‌طلبد؛ ارائه سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی ملی، حتی به فرض عدم اجبار به به‌کارگیری آن توسط دانشگا‏ه‏ها، نوعی تمرکزگرایی غیر ضروری است که در عین حال رغبت دانشگاه‏ها در به‌کارگیری سامانه‏های یادگیری الکترونیکی جدید، متنوع و نوآورانه را زایل می‌سازد. به علاوه، سرمایه‌گذاری برای تولیدات بومی ملی زمانی معنا می‌یابد که یا سازندگان برتر، تکنولوژی ساخت آن را در اختیار نگذارند و یا آنچه آنان ساخته‌اند با نیازهای بومی ما سازگاری نداشته باشد و امکان بومی‌سازی آن نیز نباشد. چنین شرایطی بر سامانه‏های مدیریت یادگیری الکترونیکی کد باز صادق نیست. اگر قرار است که توسعه یادگیری الکترونیکی در دانشگاه‏های علوم پزشکی با عرضه یک سامانه مدیریت یادگیری الکترونیکی تسهیل شود، پیشنهاد می‌گردد سامانه کد باز مودل در ترکیب با یک سری پلاگ این‏های مناسب در اختیار دانشگاه‏های متقاضی قرار گیرد. حواسمان باشد که چرخ را فقط بومی‌سازیم، اختراع مجدد آن خطاست.

واژه‌های کلیدی: مدیریت، یادگیری الکترونیکی

متن کامل [PDF 163 kb]   (1694 دریافت)    

---